θρίαμβος

I

Δημόσια πανηγυρική τελετή που πραγματοποιούσαν οι νικητές στρατηγοί στην αρχαία Ρώμη.

O θ. οργανωνόταν μόνο ύστερα από αίτηση του στρατηγού-δικτάτορα, ύπατου, ανθύπατου ή πραίτορα και με άδεια της Συγκλήτου. Περιλάμβανε μια μεγάλη πομπή, η οποία, με αφετηρία το Πεδίο του Άρεως, κατευθυνόταν στο Καπιτώλιο, όπου o νικητής θυσίαζε στον Δία λευκούς ταύρους και απέθετε στα γόνατα του αγάλματος του θεού το χρυσό του στεφάνι. Κατά τη διάρκεια της θριαμβικής πομπής προηγούνταν οι συγκλητικοί και ακολουθούσαν τα λάφυρα του πολέμου, οι ονομασίες των χωρών και των λαών που είχαν υποταχτεί, τα ζώα που προορίζονταν για τη θυσία και οι αιχμάλωτοι. Στη συνέχεια βάδιζαν οι ραβδούχοι του στρατηγού και ο ίδιος ο στρατηγός, πάνω σε άρμα που έσερναν τέσσερα λευκά άλογα. O νικητής ήταν ντυμένος με κόκκινη τήβεννο και στεφανωμένος με δάφνη, ενώ ένας δούλος κρατούσε πάνω από το κεφάλι του το χρυσό στεφάνι του Δία. Η πομπή έκλεινε με την παρέλαση του στρατού, ο οποίος έψαλλε τα πολεμικά κατορθώματα του αρχηγού του ή εκτόξευε πειραχτικά σχόλια προς το πρόσωπό του, σύμφωνα με το δικαίωμα που είχε κατά την τελετή του θ. Σε όλη τη διάρκεια της πομπής, ένας δούλος που στεκόταν δίπλα στον νικητή του υπενθύμιζε την ανθρώπινη φύση του, ύστερα από κάθε επευφημία του συγκεντρωμένου πλήθους. Λίγο πριν από την άφιξη της πομπής στο Καπιτώλιο, κάποιοι από τους αιχμαλώτους οδηγούνταν στη Μαμερτίνη φυλακή και εκτελούνταν. Μετά τη θυσία ακολουθούσε επίσημο συμπόσιο και γιορτή.

Δικαίωμα να ζητήσουν τελετή θ. είχαν οι στρατηγοί που ήταν υπεύθυνοι για την ανώτατη διοίκηση του στρατού, όταν η νίκη τους είχε αποφασιστική σημασία για την επιτυχή έκβαση της εκστρατείας. Επίσης, έπρεπε ο εχθρός να είχε χάσει τουλάχιστον 5.000 άντρες κατά τη μάχη. Όσοι είχαν επιβληθεί σε δυνάμεις δούλων ή πειρατών μπορούσαν να τελέσουν λιγότερο μεγαλοπρεπή θ., γνωστό με τη λατινική λέξη ouatio. Από την εποχή του Αυγούστου, δικαίωμα τέλεσης θ. είχαν μόνο οι αυτοκράτορες, ενώ οι νικητές στρατηγοί περιορίζονταν να φέρουν τα θριαμβικά διάσημα (ornamenta triumphalia).

Το έθιμο του θ. αναγόταν, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, στην εποχή του Ρωμύλου, o οποίος πρώτος είχε τελέσει θριαμβική πομπή για να καταθέσει στον Δία, ως αφιερώματα, τα όπλα του ηττημένου Άκρωνα, βασιλιά των Κενινητών. Από τους περίπου 350 ρωμαϊκούς θ. που έχουν καταγραφεί, κυρίως στην Acta triumphorum Capitolina και στην Tabula triumphorum Barberina, οι πιο μεγαλοπρεπείς ήταν αυτοί του Σύλλα, του Πομπήιου, του Αιμίλιου Παύλου και του Τίτου. Από την εποχή της αυτοκρατορίας επικράτησε η συνήθεια να ανεγείρονται και θριαμβικές αψίδες προς τιμή των νικητών αυτοκρατόρων, πάνω στις οποίες απεικονίζονταν διάφορα στιγμιότυπα της θριαμβικής τελετής σε ανάγλυφα.

II

(Τέχν.). Όρος της ιστορίας της τέχνης, που χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει τις αναπαραστάσεις της δόξας επιφανών προσώπων ή αγίων, καθώς την αλληγορική απεικόνιση της αρετής και του θανάτου. Οι θ. ήταν συνηθισμένα θέματα στον 17ο αι. Συνδέονταν με τον πολύπλοκο συμβολισμό της σχολαστικής σκέψης (π.χ. Ο Θρίαμβος του Αγίου Θωμά του Ακινάτη και των δομινικανών στο παρεκκλήσιο των Ισπανών στη Φλωρεντία), καθώς και με τον φραγκισκανικό μυστικισμό (Ο Άγιος Φραγκίσκος στη δόξα του Παραδείσου και ο Θρίαμβος της Πενίας, της Αγνότητας και της Υπακοής στον θόλο πάνω από το θυσιαστήριο του κάτω ναού του Αγίου Φραγκίσκου στην Ασίζη).

Ωστόσο, τo εικονογραφικό θέμα του θ. είχε διαδοθεί ευρύτερα από τον 15o αι., με τις αναπαραστάσεις ρωμαϊκών θ. και τις συχνές απεικονίσεις των θ. του Πετράρχη. Έξοχο μνημείο της ζωγραφικής του τέλους του 14ου και των αρχών του 15ου αι. είναι ο ανυπόγραφος Θρίαμβος του θανάτου στο νεκροταφείο της Πίζα, που οι μελετητές έχουν αποδώσει κατά καιρούς στον Μπουφαλμάκο, στον Αντρέα Ορκάνια, στον Πιέτρο Λορεντζέτι, στον Τράινι, στον Βιτάλε ντα Μπολόνια κ.ά. Από τους κοσμικούς θ. αξιόλογοι είναι οι Θρίαμβοι του Φεντερίκο ντα Μοντεφέλτρο και της Μπατίστα Σφόρτσα, ζωγραφισμένοι στην πίσω όψη των προσωπογραφιών τους (Φλωρεντία, Πινακοθήκη των Ουφίτσι) από τον Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα, και ο κλασικός Θρίαμβος του Καίσαρα του Αντρέα Μαντένια, που σήμερα βρίσκεται στο Hampton Court στο Λονδίνο.

«Ο θρίαμβος των τεχνών» του Φραντσέσκο Τζούνιο (18ος αι.) (Πινακοθήκη Σφόρτσα, Μιλάνο).

* * *

ο (ΑΜ θρίαμβος)

1. επινίκια γιορτή

2. επινίκια πομπή από Ρωμαίο στρατηγό μετά από περιφανή στρατιωτική επιτυχία

3. περιφανής νίκη

4. υπερπήδηση μεγάλων δυσχερειών και αντιξοοτήτων

νεοελλ.

1. μεγάλη επιτυχία

2. επευφημία, ζητωκραυγή

μσν.

δημοσίευση, κοινοποίηση

αρχ.

1. άσμα προς τιμήν τού Διονύσου

2. σκάνδαλο, διαβολή.

[ΕΤΥΜΟΛ. Στην Αρχαία η λ. θρίαμβος ήταν η ονομασία ενός άσματος προς τιμήν τού Διονύσου, ενώ απαντά και ως προσωνυμία τού θεού. Αργότερα η λ. εισήχθη στη Λατινική, όπου μετέβαλε σημ. (πρβλ. triumphus «επινίκια και τροπαιοφόρα πομπή») με αποτέλεσμα και το ελλ. θρίαμβος από τους αλεξανδρινούς χρόνους να αρχίσει να χρησιμοποιείται με τη λατ. σημ. «γιορτή για τη νίκη, επιτυχία». Η λ. είναι άγνωστης ετυμολ. Υπάρχει, βέβαια, ομοιότητα στον σχηματισμό με τα συνώνυμα διθύραμβος, ίαμβος, πράγμα που οδηγεί στην υπόθεση ότι πρόκειται για δάνεια λ., πιθ. πελασγικής προελεύσεως.

ΠΑΡ. θριαμβεύω, θριαμβικός.

ΣΥΝΘ. αρχ. θριαμβοδιθύραμβος].